Ψελλός, Μιχαήλ

(Κωνσταντινούπολη 1018 – 1078). Πολιτικός και φιλόσοφος, μια από τις μεγαλύτερες πνευματικές μορφές του Βυζαντίου. Μετά τις σπουδές του κοντά στον Νικήτα Βυζάντιο και στον Ιωάννη Μαυρόποδα, ο Ψ. επιδόθηκε στη δικηγορία, υπηρέτησε για ένα διάστημα ως δικαστής στη Φιλαδέλφεια και τελικά εξασφάλισε κάποια θέση γραμματέα στα ανάκτορα. Συγχρόνως, μετά την ανασύσταση του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Μονομάχο, διορίζεται διευθυντής του φιλοσοφικού τμήματος και του απονέμεται ο τίτλος του ύπατου των φιλοσόφων. Αναμειγνύεται επίσης στην πολιτική και αναδεικνύεται μάλιστα παραδυναστεύων τω βασιλεί, όταν γίνεται αυτοκράτορας ο παλιός του συμμαθητής Κωνσταντίνος ο Δούκας (1059). Αργότερα όμως, υπό την πίεση των στρατιωτικών, αναγκάζεται να παραιτηθεί από τη θέση του και να καταφύγει, μαζί με άλλους τέως υπουργούς, σε κάποιο μοναστήρι του Oλύμπου της Βιθυνίας. Τότε άλλαξε το όνομά του από Κωνσταντίνος σε Μιχαήλ. Δεν άργησε όμως χάρη στην εύνοια της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, να επανακτήσει τη θέση του και την πολιτική του δύναμη, την οποία διατήρησε έως το τέλος σχεδόν της ζωής του. Ωστόσο οι πολιτικές σκοπιμότητες, οι ραδιουργίες των ανακτόρων, η γενικότερη κοινωνική διαφθορά της εποχής του, αλλά και ο αδύνατος όσο και φιλόδοξος χαρακτήρα του, οδήγησαν συχνά τον Ψ. σε αντιφατικές ενέργειες, σε ανέντιμους συμβιβασμούς και σε εκδηλώσεις γλοιώδους κολακείας προς τους ισχυρούς της ημέρας. Ως λόγιος και συγγραφέας όμως είναι πραγματικά μεγάλος. Ασχολήθηκε με όλες σχεδόν τις επιστήμες. Ως φιλόσοφος ιδίως ανανέωσε το ενδιαφέρον των Βυζαντινών για την πλατωνική φιλοσοφία. Στο κύριο έργο του Παντοδαπή διδασκαλία ανακεφαλαιώνει και επανεξετάζει όλα σχεδόν τα προβλήματα που απασχόλησαν τη φιλοσοφική σκέψη από τους αρχαίους χρόνους και εξής. Σπουδαία, αν και όχι πάντοτε αντικειμενική, είναι και η ιστορία του, που καλύπτει την περίοδο 976-1077. Έγραψε επίσης δογματικές πραγματείες, εκκλησιαστικές ακολουθίες, ερμηνευτικά υπομνήματα σε βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, πανηγυρικούς λόγους, σατιρικούς στίχους, εγκωμιαστικά ποιήματα, ένα Σύνταγμα εις τας τέσσαρας μαθητικάς επιστήμας: αριθμητικήν, μουσικήν, γεωμετρίαν και αστρονομίαν και περίπου 500 επιστολές. Αξιοσημείωτη είναι η Περί ενεργείας δαιμόνων θρησκειολογική και λαογραφική του μελέτη, καθώς και μια συλλογή ερμηνειών σε παροιμίες και κοινολεκτούμενες φράσεις (Περί του ονόματος του κερατά, Τι εστί βαβουτσικάριος, Περί της Γιλλούς παραδόσεις κλπ.). Όλα τα έργα του Ψ. διακρίνονται για την άψογη χρήση της αρχαίας ελληνικής και για τη γλαφυρότητα του ύφους, αρετές που δικαιώνουν ίσως ορισμένους βυζαντινολόγους που θεωρούν τον Ψ. ως τη μοναδική λογοτεχνική ιδιοφυΐα του Βυζαντίου.